O tym, ile tak naprawdę wiemy o FOZZ i to, czego nie wiemy

W wyniku afery FOZZ* państwo straciło co najmniej 334 mln zł, a kilka osób życie. Główny oskarżony został skazany na 9 lat i 500 zł grzywny. Człowiek uważany za mózg przedsięwzięcia pozostawał nieuchwytny do września 2018, gdy przyleciał z USA. W kajdankach.

To, jak do tej pory, najdłuższa historia w kategorii „parada oszustów” na Z3S. Afera sygnowana przez media określeniem „matka wszystkich afer” – w niej znajduje się ważny wątek historii Ireneusza Sekuły, tu splątują się wątki prywatyzacyjne, tu pojawiają się zapytania dotyczące przeszłości wielu polityków, tu ściele się trup i jest nawet afera miłosna. Gotowi?

W 1981 roku rząd generała Jaruzelskiego poinformował wierzycieli kraju, że Polska Rzeczpospolita Ludowa jest bankrutem. Dług, gwarantowany przez polskie władze, przestano spłacać. Płacono jednak raty kredytów zaciągniętych w bankach komercyjnych w strachu, że nieprzejednani zachodni finansiści za długi zaczną zajmować np. polskie samoloty czy statki, na domiar złego z całym ładunkiem. Były to długi, które zaciągnął pierwszy sekretarz PZPR, panujący całą poprzednią dekadę, Edward-pomożecie-Gierek. I choć w pierwszej chwili trudno uwierzyć, to właśnie kwota 24 miliardów dolarów, której w 1981 obiecał nie spłacać Jaruzelski, ma bliski związek z utonięciem dwóch młodych, sprawnych policyjnych instruktorów pływackich w 1992 roku. I z kilkoma innymi zgonami.

Dług wszystkich długów

Władysław Gomułka, I sekretarz KC PZPR w latach 1956-1970, nie zaciągał kredytów większych, niż było to konieczne i – gdy przymuszony ustępował miejsce Edwardowi Gierkowi – zadłużenie Polski wobec Zachodu stanowiło 86% wpływów z eksportu dewizowego. Gomułka był tak oszczędny, aż jego polityka przykręcania finansowej śruby skończyła się pośpiesznymi pogrzebami 41 osób, kiedy to Grudzień’70 spłynął krwią niezadowolonych z podwyżek cen** robotników. Partyjna wojenka w PZPR skończyła się szybką wymianą skąpego towarzysza „Wiesława” na ludzkiego Edwarda. Ten zaś wycofał się z podwyżek, obiecał przez trzy lata nie podnosić cen, postanowił pozaciągać kredyty na inwestycje i ogólnie podnieść stopę życiową obywateli. Kredyty zaciągał na wszystko – na technologie, na przemysł, na środki produkcji, na żywność, na produkcję żywności, na pasze, na nawozy, na niedokończone drogi i budynki, na kulturę, na propagandę, na inwestycje lokalne prowadzone przez miejscowych sekretarzy – czyli na to, by Polska rosła w siłę, a ludzie żyli dostatniej.

Przez 10 lat dług z kwoty około 1,1 miliardów dolarów wzrósł dwudziestopięciokrotnie. Od 1979 kredyty zaciągano na spłatę wcześniej zaciągniętych kredytów. W 1980 wybuch społecznego niezadowolenia pokazał prawdziwą cenę „rozwoju gospodarczego Polski”, czyli niskie płace, fatalne warunki pracy, niszczenie środowiska naturalnego kraju i nie dało się już dłużej wnioskować na Zachodzie o kolejne kredyty na rozwój. Rzekomo 10. gospodarka świata okazała się pustym sklepem.

W 1981 roku spłacono około 40% odsetek i rat kapitałowych. Nad kranem z pieniędzmi Zachód zakręcił kurek. W tej sytuacji pozostało ogłosić bankructwo i rozpocząć negocjacje z wierzycielami.

Narastające w skali około 10% rocznie odsetki sprawiły, że do początku 1989 roku dług urósł do 40 miliardów dolarów (oraz ponad 6,5 miliarda rubli transferowych). Nie cieszyło to nikogo – niewydolność finansów państwa przekładała się na minimalny wzrost gospodarczy (nieco ponad 1% w ciągu 10 lat od 1979 roku), a i wierzyciele nie mieli nadziei na to, że kiedykolwiek odzyskają swoje pieniądze. Polski dług lepiej było sprzedać poniżej wartości i odzyskać cokolwiek niż patrzeć na rosnące odsetki ze świadomością, że to nic niewarte liczby.

W tym czasie powołano do życia Fundusz Obsługi Zadłużenia Zagranicznego.

FOZZ i jego ludzie

Fundusz celowy, od 1983 roku istniejący jako agenda przy ministrze finansów, został wyposażony w osobowość prawną ustawą z 15 lutego 1989. Przypominał – jak pisała Wyborcza – skrzyżowanie biura prawnego i firmy windykacyjnej. FOZZ nie podlegał wpisowi do rejestru przedsiębiorstw państwowych. Oficjalnie celem jego działań była spłata polskiego zadłużenia zagranicznego oraz gospodarowanie środkami przeznaczonymi na ten cel. Byłoby to całkiem w porządku, ale faktycznym celem funduszu było niezgodne z prawem międzynarodowym wykupowanie długu zagranicznego po cenie niższej niż nominalna wartość zadłużenia. Status nadany przez rząd Rakowskiego „dawał dyrektorowi Funduszu możliwości prowadzenia niektórych operacji w ścisłej tajemnicy, nawet przed radą nadzorczą” i dalej „instytucja może tworzyć banki za granicą oraz robić wszystkie, w tym niekonwencjonalne, operacje bankowe, m.in. takie jakie robiłem w Luksemburgu”.

Jeśli chodzi o owe operacje bankowe – mowa tu była o transakcjach walutowych rozliczanych przez filię Banku Handlowego w Luksemburgu (w latach 80-90 jedyny polski bank mogący obsługiwać zagraniczne transakcje handlowe).

Nad poczynaniami dyrekcji Funduszu pieczę sprawować miała Rada Nadzorcza. W jej skład wchodzili: Janusz Sawicki, w 1989 wiceminister finansów odpowiedzialny za obsługę długu, Jan Boniuk, w 1989 dyrektor Departamentu Zagranicznego MF, Grzegorz Wójtowicz, w 1989 dyrektor Departamentu Zagranicznego NBP, a także młodzi, znani na całym świecie ekonomiści, Dariusz Rosati, Zdzisław Sadowski i Wojciech Misiąg oraz Jan Wołoszyn, Sławomir Marczuk.

Dyrektorem generalnym był Grzegorz Żemek. Z wykształcenia ekonomista, zaraz po studiach został dyrektorem Przedsiębiorstwa Handlu Zagranicznego Metronex, potem attache handlowy w Brukseli, a następnie pracownik Banku Handlowego, również w filii luksemburskiej. Wg IPN – wieloletni tajny współpracownik Wojskowych Służb Informacyjnych. W Handlowym jako szef departamentu kredytowego udzielał kredytów bez zgody dyrekcji i opiekował się funduszami wywiadu. Bank Handlowy wyszedł z tego w końcu lat 80. z długiem na poziomie 40 milionów dolarów.

Wicedyrektorką była Janina Chim. Zaczynając pracę w FOZZ, mogła poszczycić się karierą m.in. w Ministerstwie Przemysłu i Maszyn Ciężkich, w Elektrimie, na placówce w Kenii, była też zastępczynią kierownika działu dewizowego w Universalu. W Universalu i FOZZ pracowała przez jakiś czas jednocześnie, korzystając z życzliwości prezesa Universalu, Dariusza Tytusa Przywieczerskiego. Była wieloletnią partnerką życiową Przywieczerskiego, choć oboje pozostawali w związkach małżeńskich. Świadkowie opowiadali, że oboje wraz ze zwiększaniem się stażu ich związku przestawali się z nim kryć i publicznie okazywali sobie czułość. Przywieczerski przez wiele lat nikomu tak nie ufał jak swojej Jance. Po latach nie ufał w ogóle nikomu, jeśli już – to jej.

Osoba Przywieczerskiego jest tu istotna, choć formalnie nie był on powiązany z FOZZ. Był za to ściśle związany z Universalem.

Universal, nasze okno na świat

Od końcówki lat 80. prezesem największej polskiej centrali handlu zagranicznego był Dariusz Tytus Przywieczerski. Jako aktywny działacz PZPR, wykazujący się wobec partii wyciszaniem sprzeciwów robotników w 1976 roku, szybko dostał okazję zrobienia kariery w handlu zagranicznym. Pracował jako przedstawiciel handlowy w ambasadzie PRL w Kenii i – jak twierdził potem w wywiadach – pierwszy milion dolarów zarobił „nie całkiem legalnie”. Z Kenii droga prowadziła już wprost do prezesury Universalu. W 1989 Przywieczerski wystartował w tzw. wyborach „kontraktowych” jako kandydat PZPR do Senatu RP.

Siedziba Universalu była do 2016 znaczącym punktem krajobrazu stolicy. Wielki, płaski biurowiec, wysoki prawie na 50 metrów, od 1965 roku wrastał w panoramę Warszawy zaraz za rotundą – przez wiele lat mieściła się w nim Centrala Handlu Zagranicznego Universal, PRL-owskiego monopolisty w handlu zagranicznym towarami AGD. Centralę sprywatyzowano. Jako spółka akcyjna Universal zadebiutował na giełdzie w 1992. Cena debiutu akcji – 1 zł i 5 groszy. Wartość akcji w 1994 – 67 zł. Zanim spółka skończyła marnie, Universal był koncernem skupiającym 65 przedsiębiorstw, w tym Unimilu i Agro Universalu, miał udziału w banku BIG SA, 20% (inne źródła podają, że 24%) akcji Polsatu. Universal łożył na utrzymanie „Trybuny” oraz „Przeglądu Tygodniowego”.

Universal ściśle współpracował z Funduszem Obsługi Zadłużenia Zagranicznego. Czy chodziło o ścisłą współpracę podmiotów, czy może ścisłą współpracę jego prezesa i dyrekcji FOZZ? Gdy kierownictwo FOZZ zostało zawieszone, zawiązało z Przywieczerskim spółkę Trast. FOZZ poręczał kredyty zaciągane przez Przywieczerskiego (kredyt w BIG Banku na firmę Dukat), zawarł 80 umów finansowych z Universalem. Przywieczerski związał się biznesowo z Ireneuszem Sekułą – Sekuła jako prezes Głównego Urzędu Ceł kupił od Universalu budynek zakładów im. Róży Luksemburg i należy zaznaczyć, że w transakcji pośredniczyła Janina Chim.

Universal prawie dekadę był jedną z najpotężniejszych firm w Polsce, a jej prezes oraz właściciel – jednym z najbogatszych ludzi w kraju. W 1998 roku jednak Komisja Papierów Wartościowych i Giełd karnie bezterminowo zawiesiła obrót akcjami Universalu. Na spółkę nałożono rekordowo wysoką karę za naruszenia przez spółkę obowiązku informacyjnego w sprawach umowy kredytowej z Powszechnym Bankiem Kredytowym, zastawu akcji telewizji Polsat i zaprzestania produkcji w fabryce Acanta. Universal czas jakieś unikał bankructwa dzięki podpisaniu układu z wierzycielami o redukcji zadłużenia oraz sprzedaży swojego biurowca za 60 mln zł. Ostatecznie 26 maja 2003 Sąd Rejonowy Warszawy ogłosił upadłość spółki.

Po cichu

Gdy w latach 80. zakładano FOZZ, to w pierwszej fazie jego działania środki, jakimi Fundusz miał gospodarować, by po cichu zmniejszać dług PRL, pochodziły z od przedsiębiorstw państwowych (ok. 2% wartości ich obrotów), z dotacji budżetowych oraz dewiz z zagranicznych pożyczek. Wg nieprecyzyjnych szacunków mogło chodzić o budżet rzędu 4-5 miliardów dolarów rocznie. Jest też możliwe, że FOZZ w tym czasie, prócz działań na rzecz wykupowania polskiego długu, miał również za zadanie obsługiwać inwestycje Polski na wschodzie i uczestniczyć w dotowaniu radzieckiego gazociągu.

Od 1989 roku zasadniczymi zadaniami funduszu było gospodarowanie wydzielonym i nabytym mieniem należącym do Skarbu Państwa, gromadzenie finansów na obsługę zagranicznego zadłużenia, prowadzenie rejestru zobowiązań z tytułu kredytów i gwarancji państwowych oraz spłata odsetek i należności głównej zadłużenia. W latach 1989-90 państwo dotowało Fundusz w kwocie 9,8 miliardów starych złotych. Nieoficjalnie chodziło o wykupowanie po cichu długu za pomocą podstawionych podmiotów. W tym czasie cena polskiego długu na rynku wtórnym była niższa od nominalnej i w różnych okresach wahała się od 12 do 45 centów za dolara.

To nie było wtedy legalne, takie działania w żadnych okolicznościach nie znalazłyby aprobaty na scenie międzynarodowej.

Ówczesne władze były tego świadome i wiadomo było, że udzielą aprobaty nawet w przypadku niezbyt czystych działań. Byle tylko zachować dyskrecję i zrobić swoje. Prawdopodobnie FOZZ skupił dług warty około 2,8 miliardów złotych.

Czas niezbyt czystych działań

Przy powołaniu FOZZ ani też później nie zatwierdzano żadnych planów finansowych. Nie istniały żadne raporty nt. działań – informacje o kontach, sprawozdania księgowe, bilanse, nie rozliczano transakcji FOZZ – Bank Handlowy. Praktycznie bez kontroli pozostawała sieć licząca około stu podmiotów gospodarczych – w tym krajowe i zachodnie banki, polskie i obce spółki, również podmioty fikcyjne. Dziś brzmi to podejrzanie, ale w kraju, w którym nie obowiązywały zasady gospodarki rynkowej, a gospodarką rządzili sekretarze z awansu społecznego, potężny Fundusz działający w czasach przaśnej komuny na zasadzie dżentelmeńskiego porozumienia nie był aż tak dziwny, jeśli tylko podlegał kontroli służb specjalnych. Powstaje pytanie – czy podlegał?

Wg Najwyższej Izby Kontroli procedura rozliczeń w FOZZ wyglądała następująco: złotówki za towar eksportowany deponowano na kontach central handlu zagranicznego. Centrale mogły zamieniać je na dewizy i kupować za to dobra z Zachodu. Problemem była niewielka ilość obcych walut. Centrale zaczęły lokować „swoje” dewizy na kontach w bankach zagranicznych. W otwieraniu tych kont pomagał dyrektor Funduszu, Grzegorz Żemek. Po latach w wywiadzie dla „Wprost” Żemek twierdził, że na owych kontach mogło być w sumie 5 miliardów dolarów lub nawet więcej.

W końcu 1989 roku Izba Skarbowa w Warszawie, badająca legalność udziałów w kapitale zakładowym jednego z zagranicznych kontrahentów Funduszu, zajrzała w dokumenty FOZZ i stwierdziła, że w posiadaniu Funduszu znajdują się nieobjęte ewidencją depozyty dewizowe. Do Ministra Finansów trafiły dwie, jedna po drugiej, notatki na ten temat – z Izby oraz Departamentu Kontroli Skarbowej i Nadzoru w podległym mu ministerstwie. Minister Sawicki ograniczył się do ustnego upomnienia dyrekcji FOZZ. Do maja 1990 podobne informacje spłynęły też do NIK, MSW oraz Biura Interwencji Senatu RP. Dopiero wtedy Rada nadzorcza FOZZ ustosunkowała się do tych informacji. Powołano komisję ekspercką do zbadania działań FOZZ w 1989 i I półroczu 1990. Komisja wykazała wiele braków w dokumentacji, w tym takich, które uniemożliwiały wykonanie bilansu. Ale Rada Ministrów przesłała sprawozdanie dotyczące Funduszu do Sejmu bez informacji o niezatwierdzeniu bilansu.

Był to jednak ostatni moment, w którym wszyscy zgadzali się, żeby FOZZ działał wg własnych pomysłów, a raczej pomysłów dyrekcji Funduszu. Dyrektorzy zostali zawieszeni w czynnościach w lipcu 1990.

Kontrole NIK wykazały nieprawidłowości w zachowaniu Rady Nadzorczej FOZZ oraz w Ministerstwie Finansów na szczeblu ministra.

Najwyższa Izba Kontroli ustaliła w wyniku wielu kontroli (opierając się na znalezionych dokumentach) co następuje:

• FOZZ wykupował dług zagraniczny przez firmantów, czyli osoby prawne lub fizyczne, reprezentujące faktyczne interesy Funduszu – w tym przypadku zazwyczaj banki zagraniczne o specjalności handlu długami,
• przejmował depozyty dewizowe często za udzielenie kredytów złotowych,
• udzielał kredytów w złotych oraz w walutach kontrahentom z Polski,
• udzielił pożyczki na kampanię wyborczą kandydatowi na senatora, Dariuszowi Przywieczerskiemu; pożyczka została udzielona już po wyborach (wybory w czerwcu, pożyczka w październiku),
• handlował walutami – sprzedał 30 tysięcy dolarów Wojewódzkiej Dyrekcji Inwestycji w Lesznie,
• Fundusz poręczał weksle 7 spółek – bez zabezpieczeń i gwarancji,
• przekazał jednemu z kontrahentów zagranicznych 1,4 miliarda dolarów – bez określania celów tej operacji,
• udzielił bez umowy osobie fizycznej pożyczki w wysokości 475 milionów złotych.

Większość tych operacji odbywała się bez jakichkolwiek jasno sformułowanych umów, zabezpieczeń i wyznaczenia terminów spłat zobowiązań. Firmanci dostawali pieniądze bez kwitów. Kredyt dla Przedsiębiorstwa Handlu Zagranicznego IMPEXMETAL wynosił 50 miliardów złotych – bez papierów. Dla PPUH AWALO – 1,3 miliarda złotych. Depozyty walutowe za granicą znajdowały się w większości w nieznanych miejscach. Nieznany był sposób i miejsce zdeponowania kwot: 124 milionów dolarów oraz 50,5 milionów marek.

Kontrole nie rozstrzygnęły następujących kwestii:

• legalności postępowania przy wykupie długu,
• kwalifikacji wykupu długu – NIK stwierdziła, że działania FOZZ nie zmniejszały faktycznie należności głównej i budżet dalej płacił odsetki od zakupionego długu (zatem czy były to lokaty?),
• co działo się z odsetkami od zakupionego i ulokowanego na kontach długu – czy były to dochody własne FOZZ,
• czy Fundusz właściwie w ogóle zajmował się zadaniami określonymi ustawą, tj. czy wykupował skrypty dłużne, jak udzielał kredytów, czy i na jakich zasadach skupował waluty.

Najwyższa Izba Kontroli nie podjęła się też wysnucia najważniejszego wniosku: jaka była faktyczna zdefraudowana (wyprowadzona, zagrabiona, wysłana na obce konta) kwota w aferze FOZZ.

Prokuratura formułując akt oskarżenia oparła się na raportach NIK i dołożyła własne ustalenia. Według aktu oskarżenia afera FOZZ przyczyniła się do narażenia na stratę Skarb Państwa na kwoty: 119,5 milionów dolarów, 9,6 milionów marek (wartość mniej więcej 4,8 milionów dolarów), 16,8 milionów franków francuskich (około 1,6 miliona dolarów), 125 milionów franków belgijskich (około 1,2 miliona dolarów) oraz 35,9 miliardów starych złotych polskich (3,59 milionów po denominacji, acz nie jest to dziś właściwa skala tych kwot). Łączne straty wynosiły 334 mln nowych złotych (po kursie z 31 grudnia 1995 – 2,4680 PLN za 1 USD).

Czy to były wszystkie pieniądze?

Najpotężniejszy człowiek w kraju

W śledztwie i w tracie procesu Grzegorz Żemek był skłonny udzielać daleko idących wyjaśnień. Jego udział i odpowiedzialność za całkowitą swobodę w gospodarowaniu niemałymi publicznymi pieniędzmi były oczywiste i jeśli coś stanowiło tajemnicę, to tylko i aż to, kto jeszcze i na jakie kwoty był zaangażowany w ten proceder. Z Żemkiem powiązany był Dariusz Przywieczerski, bezkompromisowy biznesmen działający z rozmachem w młodej polskiej gospodarce, człowiek z doświadczeniem w handlu zagranicznym. Formalnie to powiązanie miało miejsce w lipcu 1990, gdy obaj z Chwin zostali wspólnikami w podmiocie o nazwie Trast. Spółka ta przechwytywała pieniądze z FOZZ, pośrednicząc z Funduszem w obrocie z zagranicznymi podmiotami.

Powstaje pytanie – ile tak naprawdę przechwycono tych pieniędzy i na co jeszcze miał wpływ prezes Dariusz Przywieczerski? I kim naprawdę był?

Dariusz Tytus Przywieczerski był potężnym człowiekiem***.  Zarządzał autorytarnie ogromnym przedsiębiorstwem, jakim był Universal i nie gardził żadną inną działalnością biznesową. Lubił mieć wpływy i pomnażać pieniądze – zresztą sam o tym mówił: „Nie lubię wydawać pieniędzy. Lubię je mieć. Sam fakt posiadania i możliwość pomnażania dają mi przyjemność”.

Przywieczerski starał się mieć jak największe wpływy w biznesie oraz w mediach. Jeśli nie szedł do sądu z adwersarzami, starał się na nich wpływać, prosząc, sugerując i grożąc. Kontrolował fundację AD Novum, przez którą sterował pismem „Trybuna”, a następnie przez jedną ze spółek zależnych, UnivComp, w 1994 kupił ten dziennik. Nie wyszło to „Trybunie” na dobre, a wiązało się to ze stylem rządzenia, jaki preferował prezes.

W zmieniających się warunkach rynkowych zaczął działać nowatorsko, jeździł po kontrahentach, osobiście prowadził negocjacje, inicjował przechwytywanie przedsiębiorstw i rozszerzał swoje wpływy. Był inicjatorem powstania BIG Banku – pierwszego prywatnego banku w postkomunikastycznej RP.

Bank Inicjatyw Gospodarczych założyła w czerwcu 1989 grupa 7 firm z Universalem na czele (Transakcja Sp. z o.o., własność PZPR i RSW „Prasa-Książka-Ruch”, PZU, Warta, Poczta Polska, Telegraf i Telefon, Fundacja Rozwoju Żeglarstwa, Expolco Holding SA, Towarzystwo Wpierania Inicjatyw Gospodarczych, Interster Sp. z o.o.) i 14 osób (Przywieczerski oraz Andrzej Olechowski z NBP, Anatol Adamski z PZU, Stanisław Tołwiński z Intersteru, Wiktor Pitus z Transakcji, Andrzej Cichy z PPTiT, Janusz Staniszewski z Warty, Bogusław Kott, prezes BIG, Andrzej Borowicz, podsekretarz stanu w RM). W BIG-u rachunek otworzył FOZZ – to była wielce zyskowna operacja. Universal był udziałowcem BIG Banku, a BIG Bank udziałowcem Universalu. BIG udzielił Universalowi kredytu odpowiadającego 87% kapitału własnego spółki. Oba podmioty mieściły się w jednym budynku, w zarządach obu zasiadał ten sam człowiek. Do 1992 Universal był częściowo własnością państwa, ale prezes spółki powoli przejmował udziały w firmie, aż stał się jej właścicielem.

Media nie posiadały się z zachwytu – oto polska wersja amerykańskiego snu, oto człowiek, który pokazuje, że Polak potrafi.

„Wprost” skrzętnie notował oficjalne dochody prezesa i wpisywał go na listy najbogatszych Polaków – w 1994 był na 32 miejscu tej listy. Ostatni raz zagościł na niej w 1998 – na 64 miejscu. Już wtedy Universal bankrutował, Przywieczerski – nie.

Tygodnik „Polityka” i Business Centre Club w 1990 ogłosiły Przywieczerskiego biznesmenem roku.

Na początku lat 90. nikt nie chciał pamiętać, że Przywieczerski był tym Polakiem, który potrafił wysługiwać się Partii, terroryzował robotników, na zlecenie towarzyszy handlował w Kenii z Ugandą towarami, które Uganda miała otrzymać jako pomoc humanitarną – właśnie to było ową wspominaną mimochodem w wywiadach „nie całkiem legalną” działalnością tego człowieka.

Jerzy Urban w 2009 udzielił Dziennikowi obszernego wywiadu, w którym opowiadał o czasie przemian od późnej komuny, przez kontrakt z opozycją, do reorganizacji państwa. Pada w nim ciekawa wypowiedź nt. Przywieczerskiego.

Dziennikarze: Były prywatyzacje wykreowane przez elity postkomunistyczne, na przykład powstanie BIG Banku. Tylko że później to zostało w dużej mierze zmarnowane przez waszych ludzi w biznesie, takich jak Kott czy Przywieczerski.

Urban: W BIG Banku byli różni ludzie, także dawna prywatna inicjatywa. Tworzyły się prywatne konsorcja i zrozumiałe, że ludzie znający się na bankowości odgrywali w nich sporą rolę.

Urban określa Przywieczerskiego jako „prywatną inicjatywę”, „znającego się na bankowości”. Rzecz w tym, że w biografii prezesa Universalu nie ma śladu po specjalizowaniu się w bankowości aż do momentu zaangażowania się w BIG Bank. Z wyjątkiem wypowiedzi bohatera tej opowieści, że pierwszy milion zarobił „nie całkiem legalnie”, nie ma też śladu po prywatnych inicjatywach – Przywieczerski zaraz po maturze wstąpił do PZPR, pracował w Komitecie Centralnym partii i robił wszystko to, czego wymagali od niego towarzysze. Tak naprawdę był aparatczykiem, nie prywatnym przedsiębiorcą. Kto jeszcze od niego czegoś wymagał? Czego?

W 2009 „Wprost” pisał, że (wg źródeł w Ministerstwie Sprawiedliwości) Przywieczerski udzielił Amerykanom wielu informacji na temat rosyjskiej agentury działającej w Polsce i dawnych krajach demokracji ludowej. Powstaje pytanie, skąd przedstawiciel „prywatnej inicjatywy” miał na ten temat wiadomości. I jak bardzo były cenne? Dlaczego przez lata w Polsce Przywieczerski nigdy nie został aresztowany, stosowano wobec niego tylko (krótko) nadzór policyjny i bez problemu mógł wyjeżdżać za granicę? Dlaczego wyjechawszy, przemieszczał się bez problemu między granicami, znikając z pola widzenia polskim służbom oraz Interpolowi i jednocześnie prowadząc oficjalną działalność gospodarczą w różnych krajach?

Cena całej prawdy

Pierwszą osobą, która zaczęła drążyć sprawę FOZZ i analizować dokładnie wszelkie dostępne dokumenty, był Michał Falzmann. Pierwszy raz zetknął się z informacjami na temat nieprawidłowej działalności FOZZ jeszcze jako urzędnik Izby Skarbowej. Przeszedł do pracy w Najwyższej Izbie Kontroli i dołączył do zespołu badającego sprawę FOZZ. W działania zaangażował się osobiście. Starał się zainteresować swoimi ustaleniami jak największą grupę ludzi – dawnych działaczy opozycyjnych, hierarchów Kościoła, dotarł do redakcji Tygodnika „Solidarność”. Żona jednak podkreślała, że nigdy nie był powiązany z żadną grupą polityczną. Osoby, które go znały, podkreślały jego oddanie każdej ważnej dlań idei. Bezkompromisowość dotyczyła wszystkiego, w co się angażował. Po wnikliwej analizie dokumentów FOZZ emocjonalnie opowiadał, że jest w posiadaniu wielu zaskakujących materiałów, wskazywał na zaangażowanie w FOZZ służb specjalnych. Wnioski zapisywał między innymi w prywatnych kalendarzach – mówił o tym wielu osobom.

Falzmann uważał za swój obowiązek ujawnianie prawdy. Żona Michała Falzmanna mówiła, że mąż w swojej karierze wielokrotnie zmieniał pracę, ponieważ za każdym razem, gdy dotarł do nieprawidłowości w funkcjonowaniu zatrudniających go przedsiębiorstw, ze wstrętem zmieniał miejsce pracy. Był gotów nawet zrezygnować z wynagrodzenia, byle tylko nie mieć nic wspólnego z tym, co go brzydziło.

Latami rozmawiało się z nim coraz trudniej, bo gdy konwersacja schodziła na personalia, Falzmann mówił ze zdenerwowaniem o wielu osobach „ach, to taki ubek”. Było to w czasach przed przemianą ustrojową, przed lustracją, przed teczkami i Macierewiczem.

NIK widział miejsce w swoim zespole dla człowieka o takim zaangażowaniu. To Falzmann dokonał większości odkryć, które potem NIK przestawiła prokuraturze, ale to mu nie wystarczyło. Poza tym czuł się obserwowany, śledzony, ponoć otrzymywał telefony z pogróżkami. Zdeponował swoje cenne kalendarze u zaufanego przyjaciela. Chciał, by jego odkrycia na bieżąco przedstawiono najważniejszym osobom w państwie.

Dopiął swego – 14 lipca 1991 na jego usilne prośby zorganizowano spotkanie z premierem, Janem Krzysztofem Bieleckim, ministrem finansów, Leszkiem Balcerowiczem, szefem NIK, Walerianem Pańką oraz szefem zespołu ds. FOZZ, Anatolem Lawiną. Falzmann na spotkaniu nie zachowywał się jak potulny referent i zadawał jako kontroler NIK niewygodne pytania Leszkowi Balcerowiczowi. Premier Bielecki wydawał się zszokowany taką postawą urzędnika, ale poprosił swojego wicepremiera o odpowiedź. Balcerowicz podniósł głos, stwierdził, że nikt go nie będzie obrażać. Falzmann zrewanżował się ostrym przywołaniem wicepremiera do porządku.

Dwa dni później Lawina wezwał do siebie Falzmanna i przedstawił mu polecenie prezesa NIK: Falzmann miał nie angażować się więcej w prace zespołu, został odsunięty od czynności służbowych. Ponoć urzędnik bardzo to przeżył. 18 lipca Falzmanna znaleziono w martwego w domu. Mieszkanie nosiło wyraźne ślady włamania. Włamywaczy nie odnaleziono. Ciało zmarłego poddano autopsji i jako przyczynę zgonu podano zawał serca.

Podejrzenia najbliższych zapewne byłyby latami kwitowane jako paranoiczne wymysły wyznawców teorii spiskowych, gdyby nie to, że wkrótce miał miejsce dziwny wypadek, w którym zginął Walerian Pańko.

Pańko, ten który zdecydował o odsunięciu Falzmanna od śledztwa, zginął 7 października podczas wyjazdu służbowego. Za kilka dni miał wystąpić przed Sejmem i udzielić informacji nt. afery FOZZ. Wypadek miał miejsce podczas podróży służbowej, gdy Pańko z żoną oraz Januszem Zaporowskim, dyrektorem Biura Informacyjnego Kancelarii Sejmu jechał służbową lancią, kierowaną przez zawodowego kierowcę, funkcjonariusza BOR, Jana B. W tym wypadku nic nie było jasne. Ustalenia prokuratury różnią się od wersji wydarzeń podawanej przez żonę Pańki, Urszulę. Wg prokuratury auto prezesa NIK rozpadło się na pół w wyniku nieprawidłowego manewru wykonanego ze zbyt dużą prędkością oraz z powodu uderzenia w jadące z przeciwka BMW. Urszula Pańko obstaje, że w trakcie jazdy usłyszała huk, kierowca jechał tylko 90 km/h i spokojnie wyprzedzał jadącą przed nimi ciężarówkę i że nic ani nikogo nie uderzyli.

Podobną wersję przedstawił Jan B., którego ostatecznie obwiniono za wypadek, ale po zakończeniu procesu ułaskawił go prezydent Aleksander Kwaśniewski. Nie można jednak sprawdzić, czy przez lata nie zmienił zdania, bo kilka miesięcy później Jana B. znaleziono martwego. Przyczyna zgonu – samobójstwo. Dokumenty, które Pańko trzymał w swoim sejfie – wg słów żony – zaginęły.

Właściwe światło na sprawę powinni rzucić dwaj policjanci z Piotrkowa, którzy jako pierwsi znaleźli się na miejscu wypadku. Jednak niewytłumaczalnym zbiegiem okoliczności obaj utonęli, gdy wybrali się na przyjacielski wypad na ryby. Ciała obu silnych, sprawnych mężczyzn, instruktorów pływackich, znaleziono twarzami w dół w wodzie głębokiej na 70 cm. Śledztwo zamknięto ustaleniem „przypadkowe utonięcie”.

W marcu 1993 r. w wypadku drogowym pod Sulejówkiem zginął jeden z podejrzanych w aferze – Jacek Sz.

Anatol Lawina też już nie żyje, acz jego zgon nastąpił już po tym, jak zeznawał w procesie FOZZ. Jeszcze w sierpniu 1992 r. na konferencji prasowej twierdził, że za załatwienie zwolnienia głównego oskarżonego jeden z adwokatów Przywieczerskiego oferował mu miliard dolarów. Zmarł w 2006 roku przed zakończeniem sprawy w Sądzie Najwyższym i ponownym rozpatrzeniu jej w Sądzie Apelacyjnym. Śmierć nastąpiła w wyniku pobicia ze skutkiem śmiertelnym przez nieznanych sprawców.

W międzyczasie w przedziwny sposób umarł też, wspomniany wcześniej przy okazji sprzedaży siedziby zakładów im. Róży Luksemburg, Ireneusz Sekuła. 23 marca 2000 roku przed świtem znaleziono go w jego biurze z trzema postrzałami w brzuch (wg kilku źródeł w górną część klatki piersiowej). Sekuła zmarł miesiąc później, w szpitalu, w chwilach przytomności powtarzając, że sam do siebie strzelał. On sam, nikt inny. W śledztwie potwierdzono tę wersję – samobójstwo.

Marcin Dybowski, wydawca pierwszej książki o FOZZ, posiadacz oryginalnych dokumentów w sprawie, był wielokrotnie napadany, bity, poparzony, spalono mu samochód. Mirosław Dakowski, autor książki, został pobity przez policjantów, pierwotnie to jemu właśnie zarzucano napaść na funkcjonariuszy. Po tym jak znalazł w swoim ogrodzie zadźganego własnego psa, przydzielono mu ochronę. Dakowski został podany do sądu przez Przywieczerskiego, w końcu zapadł wyrok korzystny dla autora, ale książki przez jakiś czas nie można było wznawiać.

Cała cena długu

Działanie Funduszu zakończyło się 14 grudnia 1990 roku, gdy rozwiązano go mocą ustawy. Od stycznia 1991 rozpoczęła się likwidacja instytucji. 7 maja 1991 przez dwa lata trwało śledztwo Prokuratury Wojewódzkiej w Warszawie w sprawie zagarnięcia z Funduszu znacznych środków. Akt oskarżenia obejmował trzech byłych członków Rady Nadzorczej oraz dyrektora Żemka. Prokurator zarzucał marnotrawstwo miliarda starych złotych (wg wartości z 1993). Sąd przeanalizował akta i odesłał je do uzupełnienia i dalszego śledztwa.

Prokuratura zakończyła ten etap działań dopiero w styczniu 1998 roku – zmniejszyła się liczba oskarżonych (niektóre z zarzutów się przedawniły) i kwota strat – teraz szacowana na 354 milionów złotych. Pierwsza rozprawa odbyła się w grudniu 2000 roku. Proces prowadziła sędzia Barbara Piwnik, a gdy w 2001 objęła funkcję ministra sprawiedliwości w rządzie Leszka Millera****, powstała konieczność wyznaczenia nowego sędziego. Sprawa stanęła. Proces rozpoczął się ponownie 30 września 2002 roku. Sąd pierwszej instancji wydał wyrok 29 marca 2005. Sąd drugiej 25 stycznia 2006. Kasacje złożyli zarówno oskarżeni, jak i prokurator. 21 lutego 2007 Sąd Najwyższy rozpatrzył kasacje i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania w Sądzie Apelacyjnym.

Ostatecznie w czerwcu 2009 sąd utrzymał w mocy wyroki 9 lat pozbawienia wolności dla Żemka oraz 2,5 roku dla Przywieczerskiego. Postanowił też dostosować grzywnę dla Przywieczerskiego do stawek z 1990 roku – w 2009 grzywna wyniosła 500 zł. Cztery miesiące później sąd pierwszej instancji wydał wyroki w sprawie pobocznego wątku afery, skazując dwie dodatkowe osoby za wyłudzenie 2 milionów złotych.

Dla Żemka nie był to koniec przygód sądowych. Oskarżony o gigantyczne nadużycia w aferze FOZZ, w 2006 poddał się karze za wyłudzenie 80 milionów złotych z banków w Stalowej Woli, Czeladzi i Rybniku, a w 2008 roku poddał się dobrowolnie karze za wyłudzenie 300 tysięcy z Zakładów Mięsnych w Nisku. Nie miało to wpływu na długość odbywanej kary. Wyszedł na wolność przedterminowo, bo zachowywał się wzorowo i sąd uznał, że nie wróci na drogę przestępstwa. Żemek zza krat angażował się nieodpłatnie w prace na rzecz fundacji na rzecz pomocy więźniom „Sławek”. Prezes fundacji, Marek Łagodziński, obiecywał, że na wolności zatrudni swojego dotychczasowego wolontariusza. Jednak dziś Żemka nie ma w zespole fundacji*****.

Dariusz Przywieczerski przez te wszystkie lata nie trafił do więzienia. Od momentu sformułowania aktu oskarżenia Przywieczerski miał zakaz opuszczania kraju, a sędzia, który poprowadził sprawę po Barbarze Piwnik, zadecydował o zatrzymaniu paszportu.

Oskarżony odwołał się od decyzji sądu – ku zdumieniu wszystkich skutecznie. Wyjechał z Polski w 2004 roku. Było wiadomo, że przybywa to tu, to tam, swobodnie podróżując na Białoruś, dalej do Wielkiej Brytanii i potem do USA. Gdy wyjechał z Nowego Jorku w nieznanym kierunku, wydawało się, że wszelki ślad po nim zaginął, ale w 2008 okazało się, że jest on dobrze znany władzom amerykańskim, które mimo wniosków polskiej strony nie palą się do wydania go.

Przywieczerski przez te lata mieszkał na Florydzie i prowadził legalną firmę. Został zatrzymany w 2017 i dopiero po roku ekstradowany do Polski. Ma 72 lata, a jedyne w miarę aktualne zdjęcie pokazuje starego człowieka, który w niczym nie przypomina mózgu afery zwanej „matką wszystkich afer”.

___

* Autorka celowo pominęła kilka wątków oraz część informacji, choć wcale nie mniej ważnych, wychodząc z założenia, że zgromadzenie wszystkich informacji uczyni z i tak bardzo długiego artykułu materiał na bardzo obszerną książkę. Opowiedzenie całej historii na podstawie dostępnych opracowań, artykułów na bieżąco przedstawiających wydarzenia oraz materiałów filmowych na Youtubie oznaczało przede wszystkim weryfikację wielu często sprzecznych lub bardzo nieprecyzyjnych wiadomości.

** Podwyżki obejmowały 45 grup artykułów, głównie spożywczych: mięso drożało o 17,6 proc., ryby i przetwory rybne o 11,7 proc., mąka żytnia i pszenna o 16,16 proc. powidła, marmolady i dżemy średnio o 36,2 proc., kasza jęczmienna o 31 proc., kasza manna o 23 proc., makarony o 15, 3 proc.. Drożały też: węgiel o 10 proc., koks o prawie 20 proc., cegły budowlane o 36,6 proc., dachówka o 17, 8 proc., tkaniny bawełniane o 14,5 proc., tkaniny jedwabne o 37 proc., dywany i chodniki o 25 proc., szklanki o 33 proc. Zapowiedziano również obniżki cen: telewizory o 13 proc., lodówki o 15 proc., pralki o 17 proc., odkurzacze o 15 proc., maszyny do szycia o 10 proc., magnetofony o 21 proc., żarówki o 32 proc., farby lakiery i mydło o 10 proc., pończochy i rajstopy o 30 proc.

*** Nie sposób precyzyjnie opisać wszystkich interesów i aktywności Dariusza Przywieczerskiego, autorka skupiła się na największych.

**** Nazwisko Leszka Millera, a także wielu innych polityków dawnej PZPR (i nie tylko tych), pojawia się wielokrotnie w zarządach przedsięwzięć wymienionych w aferze. Pierwszy raz jako jednej z osób, która kontrolowała spółkę Transakcja, współzałożycielkę BIG Banku, a także Banku Inicjatyw Gospodarczych SA, TUiR Polisa SA oraz wydawnictwa Muza SA. Transakcja przed ostateczną likwidacją, na samym początku 1991 roku, sprzedała spółce Universal akcje BIG SA za 1,7 miliarda starych złotych. Autorka nie wie, czy informacje te mają związek z aferą FOZZ, podaje tylko dostępne powszechnie informacje.

***** Autorka nie znalazła śladów bieżącej działalności Żemka.